რა არის ADHD, ანუ ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტივობის სინდრომი?
ზრდასრულებს, რომელთაც აქვთ ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტივობის სინდრომი (ADHD) მუდმივად უჭირთ ყურადღების კონცენტრაცია, ახასიათებთ იმპულსური ქცევა და ჰიპერაქტივობა. სიმპტომები არღვევს ნორმალურ ფუნქციონირებას და ნეგატიურად ისახება ადამიანის ემოციებისა და ქცევის რეგულირების უნარზე, სოციალურ ურთიერთობებზე, სწავლასა თუ მუშაობაზე, თვითშეფასებაზე.
მიუხედავად იმისა, რომ ADHD შესაძლებელია ზრდასრულობამდე არ დიაგნოსტირდეს, ქრონიკული ნეიროგანვითარებითი დარღვევაა და სიმპტომების გამოვლენა ყოველთვის მცირე ასაკიდან იწყება. ზრდასთან ერთად შესაძლებელია შემცირდეს ჰიპერაქტივობა, მაგრამ მოუსვენრობა, იმპულსური ქცევა და ყურადღების კონცენტრაციის სირთულეები არ წყდება.
ზრდასრულთა ADHD-ის მკურნალობა ბავშვთა ADHD-ის მკურნალობის მსგავსია. ამჟამად არსებული მოწინავე სტანდარტების თანახმად მოწოდებულია ქცევითი და კოგნიტურ-ბიჰევიორული თერაპია (CBT) მედიკამენტოზურ მკურნალობასთან კომბინაციაში. ხშირია სხვადასხვა მენტალური ჯანმრთელობის პრობლემების თანაარსებობა ADHD-ისთან, მაგალითად შფოთვითი აშლილობები, დეპრესია ან ნივთიერებებზე დამოკიდებულება.
ადრეული დიაგნოსტიკა და მკურნალობა ხელს უწყობს სიმპტომების მეტად ეფექტურ მართვას, ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებას, თანმხლები მდგომარეობების პრევენციას.
ADHD ძირითადი ნიშნები
ნიშნების სიმწვავე იცვლება სხვადასხვა ასაკში. წინა სასკოლო ასაკში განსაკუთრებით წამყვანია ჰიპერაქტიულობა, სასკოლო ასაკში – უყურადღებობა. სირთულეები განსაკუთრებით თავს იჩენს სტრუქტურირებულ გარემოში, მაშინ როდესაც საჭიროა გარკვეული სოციალური ნორმებისა და წესების დაცვა. სწორედ ამიტომ ვხვდებით სიმპტომების მძაფრად გამოვლინებას პირველად სკოლის დაწყებისას. აკადემიური მოსწრება და შრომისუნარიანობა დაქვეითებულია, იმპულსურობის და ემოციური თვითრეგულაციის სირთულის გამო თანატოლებთან ურთიერთობები პრობლემურია.
ADHD ყურადღების დეფიციტით მიმდინარე ფორმისას, კონცენტრაციის უნარი მწირია, გარე სტიმულზე ადვილად ცვალებადობს. რთულდება ერთი ფოკუსის შენარჩუნება, ადვილად ეფანტება ყურადღების კონცენტრაცია და ერთვება ერთი საკითხიდან მეორეზე. ხშირია იმპულსურობა,მაგალითად, ხშირად პასუხობს კითხვის დასრულებამდე,მოქმედებს ისე, რომ არ ფიქრობს შედეგებზე.
ADHD ჰიპერაქტივობით მიმდინარე ფორმისას, აშკარაა მოუსვენრობა. მაგალითაც, წესებით შეზღუდული თამაშისა თუ სწავლის პროცესისას მოუსვენრობა. მაგალითად, უჭირს მშვიდად ჯდომა, ცქმუტავს, ამოძრავებს კიდურებს, შეუსაბამო ადგილებში დარბის ან ხტუნავს, უჭირს სიჩუმის დაცვა, სხვებს აწყვეტინებს საუბარს. ჰიპერაქტივობა ხშირად იმპულსურობასთან ერთად ვლინდება და შედეგად ვიღებთ გაუაზრებელ ქცევებს, წინასწარ შედეგების შეფასების გარეშე.
ADHD კომბინირებული ფორმა, გვხვდება ყველაზე ხშირად.
ყურადღების დეფიციტით მიმდინარე ფორმას ახასიათებს:
- ყურადღების მარტივად გაფანტვა
- გულმავიწყობა
- მოსმენის სირთულე
- სიჩუმის დაცვის სირთულე
- ორგანიზებულობის სირთულე
- დროის მენეჯმენტის სირთულე
- ერთ საკითხზე კონცენტრაციის სირთულე
- დავალებების დასრულების, ინსტრუქციების მიყოლის სირთულე
- დაგეგმვის სირთულე
- ხშირი მექანიკური შეცდომები
- მცირე ნივთების ხშირად კარგვა
ჰიპერაქტივობით მიმდინარე ფორმას ახასიათებს:
- მოსვენებულ მდგომარეობაში გაჩერების სირთულე
- თავისი რიგის დალოდების სირთულე
- ჩუმად თამაშის ან რაიმეს შესრულების სირთულე
- კითხვის დასრულებამდე პასუხის გაცემა
- კიდურების მოუსვენრობა
- გადაჭარბებული საუბარი
- მუდმივად მოძრაობა
- მოსვენებულად ჯდომის სირთულე, მაგალითად ქანაობა სკამზე
სიმპტომები ადამიანს ხელს უშლის მინიმუმ ორ ჩვეულ გარემოში ფუნქციონირებაში, მაგალითად ოჯახსა და სკოლაში.
ADHD -ის გამომწვევი მიზეზები:
- გარემო ფაქტორები
ვარაუდობენ, რომ გამომწვევი მიზეზი მუცლად ყოფნის დროს, ნაყოფის ცენტრალური ნერვული სისტემის განვითარების პროცესის დარღვევაა, რომელიც შესაძლოა გარეგანი დამაზიანებელი ფაქტორებით მოხდეს:
- სხვადასხვა ინფექციები, ტყვიითა და თუ სხვა მომწამვლავი ნივთიერებებით ინტოქსიკაცია
- დედის მიერ ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების გამოყენება
- დღენაკლულობა, ახალშობილის მცირე წონა
- გენეტიკური ფაქტორები, კვლევები გვიჩვენებს სისხლითნათესავებში სინდრომის მნიშვნელოვნად მაღალ სიხშირეს. საფუძვლად უდევს გენეტიკური წინასწარგანწყობა, კვლევები გვიჩვენებს, რომ მხოლოდ 3-7%-ში არ ვლინდება სხვა ოჯახის წევრში.
- ნეირობიოლოგიური ფაქტორები
ამჟამად მეცნიერები კვლევებით გვიჩვენებენ, რომ თავის ტვინის უბნები (პრეფრონტალური კორტექსი, ამიგდალა და ლიმბური სისტემა, ბაზალური განგლიები, ნათხემი და სხვა) და ნეიროქიმიური ბალანსები (დოფამინი, ნორადრენალინი), რომლებიც პასუხისმგებელია ყურადღებაზე, ქცევით და ემოციურ რეგულაციაზე შესაძლოა იყოს სტრუქტურულად ან ფუნქციურად შეცვლილი.
როდის მივმართოთ სპეციალისტს?
ხშირად ADHD აღიქმება როგორც პიროვნული მახასიათებელი ან აღზრდის შედეგი და სპეციალისტი მხოლოდ მდგომარეობის გამწვავებისას ერთვება მკურნალობაში. ცხოვრების ხარისხისა და ემოციური მდგომარეობის გაუარესება გარდაუვალია საჭირო დახმარების გარეშე. ასევე არსებობს კვლევები, რომელიც ამტკიცებს რომ, შესაბამისი მკურნალობის გარეშე ADHD-ის მქონე პირებში გაზრდილია ალბათობა ანტისოციალური და კრიმინალური, თვითდესქტრუქციული ქცევის. საკუთარი იმპულსების, ემოციებისა და ქცევის მართვის შესაბამისი უნარების გარეშე დაყოვნება და დაგეგმვა, ალტერნატიული ქმედებების გაანალიზება ვერ ხერხდება, შესაბამისად რთულდება დაუგეგმავი და გაუთვალისწინებელი მავნე შედეგების თავიდან აცილება.
ასაკთან ერთად ADHD -ის ნიშნები ხშირ შემთხვევაში ნაკლებად შესამჩნევია გარშემომყოფთათვის, რადგან ჰიპერაქტივობა იკლებს, თუმცა, იმპულსურობა, მოუსვენრობა და ყურადღების კონცენტრაციის დეფიციტი პიროვნებისთვის საკმაოდ ხელისშემშლელი, სტრესული რჩება. ADHD მქონე ზრდასრულებში დიაგნოსტირება უმეტესად ხდება თანმხლები ფსიქიკური ჯანმრთელობის დარღვევის გამო. ხშირად გვხვდება შფოთვითი აშლილობები, დეპრესია, ობსესიურ-კოპულსური აშლილობა და სხვა.
თითქმის ყველა ადამიანს ცხოვრების გარკვეულ ეტაპზე განუცდია ADHD -ის მსგავსი ნიშნები, თუმცა თუ თვლით, რომ ბავშობიდან თქვენს ცხოვრებას და ემოციურ ბალანსს მუდმივად არღვევს ზემოთ ჩამოთვლილი სიმპტომები მიმართეთ სპეციალისტს, რათა მოხდეს დიფერენცირება თქვენი პრობლემები გამოწვეული ADHD -ით თუ სხვა ფსიქიკური ჯანმრთელობის დარღვევით.
ADHD -სთან ერთად ხშირად გვხვდება თანმხლები სხვა ფსიქიკური დარღვევები:
ბავშვებში:
- ოპოზიციურ დევიანტური ქცევითი აშლილობა (Oppositional defiant disorder -ODD) ხასიათდება ნეგატიური, დაუმორჩილებელი, მტრული ქცევის პატერნით ავტორიტეტული ფიგურების მიმართ, როგორიცაა მშობელი ან მასწავლებელი
- ქცევის აშლილობა (Conduct disorder)
ხასიათდება ანტისოციალური, კანონსაწინააღმდეგო ქმედებებით, როგორიცაა ჩხუბი, ქურდობა, ვანდალიზმი, სისასტიკე ადამიანებისა და ცხოველების მიმართ
- დასწავლის უნარის დარღვევები
ბავშვებში, მოზარდებში და ზრდასრულებში:
- აუტისტური სპექტრი
- ტიკები, ტურეტი
შესაძლებელია გამოვლინდეს კითხვის, წერის, კომუნიკაციის უნარის დარღვევები
- ნივთიერებებზე დამოკიდებულებები
- შფოთვითი აშლილობები
- გუნება-განწყობის აშილობები
როგორია ADHD მკურნალობა?
ლაბორატორიული ტესტი დიაგნოსტირებისთვის არ არსებობს. დიაგნოზი ფსიქიატრის მიერ სიმპტომების შეფასების საფუძველზე დგინდება.
კოგნიტურ-ბიჰევიორული თერაპია (CBT)– ეხმარება პაციენტებს, განავითარონ ორგანიზაციული უნარები და ემოციური რეგულაცია, იდენტიფიკაცია მოახდინონ პოტენციურად თვითდამაზიანებელი ან არაჯანსაღი ქცევის და ჩაანაცვლონ. https://mentalclinic.ge/treatment-methods/psychotherapy/
ფსიქოგანათლების და მხარდაჭერის პროგრამები – მშობლებისთვის, მასწავლებლებისთვის და თავად ADHD-ის მქონე პირებისთვის .
სტრუქტურული დღის რეჟიმი – წესრიგის და ორგანიზაციული უნარების ჩამოყალიბება.
მედიკამენტური მკურნალობა – თავის ტვინის ქიმიური ბალანსების რეგულაციისთვის. https://mentalclinic.ge/treatment-methods/medical-treatment/